♦♦♦♦سەرچاوە ئینتێرنێت
زمانناسی
ئەم ماڵپەڕە، تایبەت بە بابەتی زمانەوانیە.
خاتون Xātun
خاتون، xātun
ئاشکرایە کاتێک تورکانی نیشتەجێی ئانادۆڵ پاش هێرشەکانیان بۆ ناوچە جوداجودای جیهان و بەتایبەت ناوچەی ئێرانیک، داگیرکاریەکی وێرانکار و سوتماکیان کرد و لەگەڵ هێرشی 500 ساڵانەیان بۆ ناوچە جیاجیای جیهان و ئاسیا و لەوانیش ئێران، هەر ناوچە و دەڤەر و وڵاتێکیان بەدیل دەگرت و داگیر دەکرد و ناوی مەڵبەند و ناوچەی خۆیان لەسەر دادەنا. وشەی (خاتون) لەگەڵ هێرشی تورکان، لە خاوەنی سەرەکی ئەم وشەیە کە هێستا زوانێکی فەوتاو و بەدەگمەن لە دەڤەرانی وڵاتی چین و پتر دەڤەری ئۆیغۆریان، ئاخێوەری هەیە واتە زوانی “سۆغد”، ئەم وشە وەکو زۆر وشانێکی کۆنی باوی زوانەئێرانیان بەلێکچوونی واج، ملکێکی تورکی بەخۆوە وەگرتوە، وشەی (خاتون) لە زوانی سۆغدیکی ئێرانیک، بەشێوەی (x’twnh, xttwnh, x’twnh، xwat’yn) بەواتای (شاژن، هاوسەری سەرۆک و دەستهەڵاتدار و ئەشراف) بەلێکچوونی فۆنی کۆنسۆنانتی (خ) بۆ (ق) بەشێوەی فۆنێکی قورگی کە بەڕەچەڵەک تورکی و زوانەئوراڵ_ئاڵتیەکانە بەشێوەی (qādïn/ kadın، /قادون/ قادن) کە هێستاش وشەی (قەدون، قدون،qıdon qādon) لەنێو زوانی تورکیک بەواتای (ڕێبەر/ پێشەنگ/ گەورە) چووتە نێو زوانی تورکیک عوسمانی و ئۆزبەکی و ئۆغیۆری و ئازەری و ئەوانیش بەگشتی لە وشەی “خاتون” بۆ مەبەستی گەورەژن و ڕێزێک بۆ ژن بەکاری دێنن. وشەی خاتون بەڕەچەڵک لە بنجی ئەوێستایی و سەنسکریت (hān/ هان) و (هین، hīn) بەواتای خاوەن کە شێوەی وەرگیراوی وشەی هیندوئەوروپیک (senh) کە بەلێکچوونی واجی (هـ) بۆ (خ) فۆرمی (خان، xān) وەرگرتوە، کە پاشاکانی تورک بەزۆر بەشێوەی (خاقان xāqan) ئەم ناوەیان بەکار هێناوە، هەر ئەم بنجەش لە وشەی وەکو: (hātuna، هاتون) توشی لێکچوون بوە لەگەڵ (xātun، خاتون) وەکو شێوەی لێکچوونی باوی واجی لەنێو زوانەئێرانیک کۆنەکان لە وشەی وەکو: (هۆر، خۆر)، (خُورشید، هُورشید)، (سُرخ، سُرهـ)، (تَهم، تَخم)، (خوارو، هوارو)…تاد. ئەمە دەردەکەوێت کە تورکەکان ئەم وشەیەیان لە زوانی سۆغدیک وەرگرتوە و وشەی (خان، خانم، خاتون)یان لێداڕشتوە، زۆرجار دەردەکەوێت کە کاتێک وشەی (خان) بۆ “کچ و ژن” لەنێو زوانی کوردیک بەکار دەهێنن، ئەمە دەکوترێت کە ئەمە بۆ ژن نابێت و تەنیا هی پیاوانە، بیری زایەندی زاڵ لەنێو زوانی عەرەبیک پتر ڕەنگوبۆی بەسەر زوانی کوردیکەوە گرتوە و ئەمە دەردەکەوێت، کەچی وشەی (xān) بەواتای (خاوەن، دارا) دێت و وەکو ڕێزێک بۆ هەردو ڕەگەز بەکار دێت و دەردەکەوێت.
تورکان ئەم وشەیان لە وشەی (senh/ san)ی سەنسکریتیەوە بەشێوەی (هان Hān) و لێکچوونی فۆنی (هـ) بۆ (خ) بەفۆرمی (خان، xān) بەکارهێناوە، لەنێو زوانی ئەوێستا گیرەکی (ئون، ون) بەواتای (زەنگینی/ و /ڕازاندن)ەوە دێت، وشەی (هات، hāt) کە بوتە بنج بۆ وشەی (hātuna, هاتون)، (hātika, هاتیک) و هەروەتر وشەی (hīn، هین) کە هێستاش لەنێو زوانانی کوردیک باوە بەشێوی (هین) بەواتای (خاوەن، دارا، بۆ، ئەرا) بەکار دێت، وەکو: (ئەمە هین من و ئەمەش هین تۆ)، ئەمە (هین منە، واتە من خاوەنی ئەم شتەم…)، کە هێستا بەشێوەی قڕتاندنی فۆنی (ن) بەشێوەی (ئی، هی) بەکار دێت، ئەم وشەیە بەهۆی لێکچوونی فۆنی /هـ/ بۆ /خ/ بەشێوەی (خاتون، xātuna) ماوەتەوە، زوانی سۆغدیک پتر ئەم لێکچوونەی بەسەر بنجی (hān)ەوە هێناوە، چون لێکچوونی فۆنی /هـ/ بۆ /خ/ لەنێو زوانەئێرانیەکانەوه باو بوە نەک تورکان، پاش هێرشی تورکان، ئەم وشەیە وەکو گشت دابونەریت و چاند و زوان و ناوچە و دەڤەر و گوند و شار…تاد، داگیرکراو و ملکێکی تورکی وەرگرت، لە نوسراوەکانی گەلانی هاوسێی تورک ئەم وشەیە بەتورکی ناسراوە و بڵاوکراوە، بەڵام بەلێکۆڵینەوە له زوانی فەوتاوی سۆغدیک، بنچینەی ئەم وشەیە ئاشکرابوە کە وشەیەکی زوانەئێرانیکە و تورکیک بەهی خۆی ناساندوە. لەنێو زوانی کوردیکیشەوە ئەم لێکدانەوەیە دەردەکەوێت کە لە دو وشەی (خا) و (تون) سازبوە، بەڵام تەنیا لێکدانەوەیەکی وشەنامەیی زوانی کوردیە و بنچینەیی نیە.
زمانناسی
ئەم ماڵپەڕە، تایبەت بە بابەتی زمانەوانیە.
خاتون Xātun
خاتون، xātun
ئاشکرایە کاتێک تورکانی نیشتەجێی ئانادۆڵ پاش هێرشەکانیان بۆ ناوچە جوداجودای جیهان و بەتایبەت ناوچەی ئێرانیک، داگیرکاریەکی وێرانکار و سوتماکیان کرد و لەگەڵ هێرشی 500 ساڵانەیان بۆ ناوچە جیاجیای جیهان و ئاسیا و لەوانیش ئێران، هەر ناوچە و دەڤەر و وڵاتێکیان بەدیل دەگرت و داگیر دەکرد و ناوی مەڵبەند و ناوچەی خۆیان لەسەر دادەنا. وشەی (خاتون) لەگەڵ هێرشی تورکان، لە خاوەنی سەرەکی ئەم وشەیە کە هێستا زوانێکی فەوتاو و بەدەگمەن لە دەڤەرانی وڵاتی چین و پتر دەڤەری ئۆیغۆریان، ئاخێوەری هەیە واتە زوانی “سۆغد”، ئەم وشە وەکو زۆر وشانێکی کۆنی باوی زوانەئێرانیان بەلێکچوونی واج، ملکێکی تورکی بەخۆوە وەگرتوە، وشەی (خاتون) لە زوانی سۆغدیکی ئێرانیک، بەشێوەی (x’twnh, xttwnh, x’twnh، xwat’yn) بەواتای (شاژن، هاوسەری سەرۆک و دەستهەڵاتدار و ئەشراف) بەلێکچوونی فۆنی کۆنسۆنانتی (خ) بۆ (ق) بەشێوەی فۆنێکی قورگی کە بەڕەچەڵەک تورکی و زوانەئوراڵ_ئاڵتیەکانە بەشێوەی (qādïn/ kadın، /قادون/ قادن) کە هێستاش وشەی (قەدون، قدون،qıdon qādon) لەنێو زوانی تورکیک بەواتای (ڕێبەر/ پێشەنگ/ گەورە) چووتە نێو زوانی تورکیک عوسمانی و ئۆزبەکی و ئۆغیۆری و ئازەری و ئەوانیش بەگشتی لە وشەی “خاتون” بۆ مەبەستی گەورەژن و ڕێزێک بۆ ژن بەکاری دێنن. وشەی خاتون بەڕەچەڵک لە بنجی ئەوێستایی و سەنسکریت (hān/ هان) و (هین، hīn) بەواتای خاوەن کە شێوەی وەرگیراوی وشەی هیندوئەوروپیک (senh) کە بەلێکچوونی واجی (هـ) بۆ (خ) فۆرمی (خان، xān) وەرگرتوە، کە پاشاکانی تورک بەزۆر بەشێوەی (خاقان xāqan) ئەم ناوەیان بەکار هێناوە، هەر ئەم بنجەش لە وشەی وەکو: (hātuna، هاتون) توشی لێکچوون بوە لەگەڵ (xātun، خاتون) وەکو شێوەی لێکچوونی باوی واجی لەنێو زوانەئێرانیک کۆنەکان لە وشەی وەکو: (هۆر، خۆر)، (خُورشید، هُورشید)، (سُرخ، سُرهـ)، (تَهم، تَخم)، (خوارو، هوارو)…تاد. ئەمە دەردەکەوێت کە تورکەکان ئەم وشەیەیان لە زوانی سۆغدیک وەرگرتوە و وشەی (خان، خانم، خاتون)یان لێداڕشتوە، زۆرجار دەردەکەوێت کە کاتێک وشەی (خان) بۆ “کچ و ژن” لەنێو زوانی کوردیک بەکار دەهێنن، ئەمە دەکوترێت کە ئەمە بۆ ژن نابێت و تەنیا هی پیاوانە، بیری زایەندی زاڵ لەنێو زوانی عەرەبیک پتر ڕەنگوبۆی بەسەر زوانی کوردیکەوە گرتوە و ئەمە دەردەکەوێت، کەچی وشەی (xān) بەواتای (خاوەن، دارا) دێت و وەکو ڕێزێک بۆ هەردو ڕەگەز بەکار دێت و دەردەکەوێت.
تورکان ئەم وشەیان لە وشەی (senh/ san)ی سەنسکریتیەوە بەشێوەی (هان Hān) و لێکچوونی فۆنی (هـ) بۆ (خ) بەفۆرمی (خان، xān) بەکارهێناوە، لەنێو زوانی ئەوێستا گیرەکی (ئون، ون) بەواتای (زەنگینی/ و /ڕازاندن)ەوە دێت، وشەی (هات، hāt) کە بوتە بنج بۆ وشەی (hātuna, هاتون)، (hātika, هاتیک) و هەروەتر وشەی (hīn، هین) کە هێستاش لەنێو زوانانی کوردیک باوە بەشێوی (هین) بەواتای (خاوەن، دارا، بۆ، ئەرا) بەکار دێت، وەکو: (ئەمە هین من و ئەمەش هین تۆ)، ئەمە (هین منە، واتە من خاوەنی ئەم شتەم…)، کە هێستا بەشێوەی قڕتاندنی فۆنی (ن) بەشێوەی (ئی، هی) بەکار دێت، ئەم وشەیە بەهۆی لێکچوونی فۆنی /هـ/ بۆ /خ/ بەشێوەی (خاتون، xātuna) ماوەتەوە، زوانی سۆغدیک پتر ئەم لێکچوونەی بەسەر بنجی (hān)ەوە هێناوە، چون لێکچوونی فۆنی /هـ/ بۆ /خ/ لەنێو زوانەئێرانیەکانەوه باو بوە نەک تورکان، پاش هێرشی تورکان، ئەم وشەیە وەکو گشت دابونەریت و چاند و زوان و ناوچە و دەڤەر و گوند و شار…تاد، داگیرکراو و ملکێکی تورکی وەرگرت، لە نوسراوەکانی گەلانی هاوسێی تورک ئەم وشەیە بەتورکی ناسراوە و بڵاوکراوە، بەڵام بەلێکۆڵینەوە له زوانی فەوتاوی سۆغدیک، بنچینەی ئەم وشەیە ئاشکرابوە کە وشەیەکی زوانەئێرانیکە و تورکیک بەهی خۆی ناساندوە. لەنێو زوانی کوردیکیشەوە ئەم لێکدانەوەیە دەردەکەوێت کە لە دو وشەی (خا) و (تون) سازبوە، بەڵام تەنیا لێکدانەوەیەکی وشەنامەیی زوانی کوردیە و بنچینەیی نیە.
♦♦سەرچاوە: فەرهەنگی ڕیشەیی کوردیکی ئاڤاشین
سابیر ژاکاو
وێڕای سڵاو و ڕێز شادی خانم ڕێک وایە ڕەچەڵەکناسی وشە نابێتە هۆی پەرەپێدان بە زمان هەرچەند ئەوە بەو مانایە نییە کە ڕەچەڵەکناسی گرینگ نەبێ کێشەی سەرەکی زمانی ئێمە لە ئاست پەرەنەگرتنی دەگەڕێتەوە سەر زۆر هۆیان کە ڕەنگە سەرەکیترینیان کێشەکانی سیاسی و نەبوونی دەوڵەت و حاکەمیەتی سەربەخۆ و پارچە پارچە بوونی وڵاتەکەمان بێت ئەوە بۆتە هۆی ئەوەی کە لە ئاست زمانێکی ستاندارد و یەکدەست گرفتمان هەبێ نەبوونی ئەو حاکمیەت و ستانداردە زمانییە بۆتە هۆی ئەوەی کە زمانی ئێمە کەمترین ئاریکاری و مامەڵەی(تەعاموول)دەگەڵ زمانە دەوڵەمەندەکانی جەهانی وەک ئینگلیزی …هەبێ کە یەکێک لە گرینگترین ڕێگای پەرەپێدان بە زمانە…زمانی ئێمە بە هۆی هەڵکەوتەی(مەوقەعیەت)جوغرافیایی پڕە لە وشەگەلی ئاژەڵداری و لەو بابەتەوە دەوڵەمەندە بەڵام لە ئاست زمانی زانستی و فەلسەفیانە کز و لاوازە…لە بابەت ئەو ڕەچەڵەکناسی زمانییە فێردینان دۆ سۆسۆریش کە پێیوایە زمان دەکەوێتە خانەی زانستی نیشانەناسی(Semiotics) لە لای ئەو زمان نیشانەیەکە پێکهاتوو لە دال و مەدلوول جا ئەوەی بەلایەوە گرینگە لێکۆلینەوە ی هاوزەمانی نیشانەزمانییەکانە نەک لێکۆڵینەوە ی ناوزەمانی نیشانە زمانییەکان یا بە قەولی ئێوە ڕەچەڵەکناسی زمان…وەختی خۆ حەوت ساڵ لەوەی پێش لە کارگایەکی شێعریدا وەک وانەوتارێک باسی نیشانەناسی سۆسۆر و چارلز سەندێرس پیێرسم کرد کە پەیوەندی بە زمان، ئەدەبیات و شێعرەوە هەبوو دیارە لە حەوسەلەی ئەو گرووپە دانییە ئەگەینا فۆرواردم دەکردنەوە ئێرە…
چالاک کورده